Bevrijdingsoperaties 1944-1945
De bevrijding van Nederland duurde ruim zeven maanden, van 17 september 1944 tot begin mei 1945. In het najaar van 1944 werd de zuidelijke helft van Nederland grotendeels bevrijd. De bevrijdingsoperaties waren veel zwaarder dan verwacht. De nazi's hadden besloten in Nederland zo lang mogelijk stand te houden.
Een merkwaardig voorproefje van de bevrijding bood dinsdag 5 september 1944, 'Dolle Dinsdag'. Die dinsdag ging het gerucht dat de geallieerden in aantocht waren. Ze zouden Breda al in handen hebben, Radio Oranje had het zelf gezegd! Onder de NSB'ers brak paniek uit, veel NSB'ers vluchtten naar Duitsland (waar ze door de Duitse kameraden niet met open armen werden ontvangen). Ook een stoet Duitsers verliet Nederland alvast. Maar het bleek voorbarig, de geallieerde opmars bleef uit. Toch was de opwinding niet helemaal onzin. Op 4 en 5 september 1944 werd België voor het grootste deel bevrijd. Op 15 september 1944 werd Maastricht de eerste Nederlandse stad die de bevrijding vierde.
Twee dagen later begon de operatie Market Garden (17-25 september 1944), het werd menens. Luchtlandingstroepen (Amerikanen, Britten, Australiërs, Polen) werden bij Arnhem, Nijmegen en Eindhoven gedropt, met de opdracht de bruggen over de grote rivieren te veroveren. Als dat lukte hadden de geallieerden ruim baan, en zou Nederland nog voor de kerst vrij zijn.
Maar de Duitsers boden heftig tegenstand. Market Garden bleek 'a bridge too far'. De Slag om Arnhem, onbedoeld gevolg van Market Garden, werd door de geallieerden verloren. Wel werd Eindhoven bevrijd, door de Amerikanen. In feite werd Eindhoven zelfs twee keer bevrijd want de Duitsers zagen kans voor enkele uren terug te keren. Na de tweede bevrijding namen de Duitsers wraak met een luchtaanval. Tweehonderd bewoners van Eindhoven werden daarbij gedood (18 september).
Bij Overloon in Oost-Brabant, waar nu het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum is, woedde een langdurige tankslag (26 september - 16 oktober). Op 29 oktober werd Breda bevrijd, door Poolse militairen onder generaal Maczek. In Heusden bliezen de Duitsers bij hun vertrek de toren van het stadhuis op. De schuilkelder onder dat stadhuis zat vol burgers; 134 doden (5 november). Om de Duitsers uit Walcheren te verdrijven bombardeerden de geallieerden de zeedijken bij Westkapelle, Vlissingen en Veere (3, 7 en 11 oktober). Walcheren stroomde onder.
In het najaar van 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd. Maar niet helemaal. Roermond en Venlo bleven tot 1 maart 1945 in Duitse handen. De bevrijding van Arnhem zou nog tot 14 april 1945 op zich laten wachten. De stad was toen ontvolkt en geplunderd. Tijdens de Slag om Arnhem hadden de Duitsers de bewoners geëvacueerd. Nijmegen werd al in september 1944 bevrijd, maar dat betekende niet het einde van de oorlogsellende. Op 22 februari 1944 was Nijmegen al - per ongeluk - door de geallieerden gebombardeerd. Daarna werd Nijmegen nog verder verwoest, door granaatvuur afkomstig van het nabij gelegen front. Het bleef zeven maanden 'frontstad'.
De Duitsers brachten ondertussen het bezette Nederland in staat van verdediging. Nederlandse mannen werden gedwongen om in Oost-Nederland verdedigingslinies te graven. Er vonden ook grootscheepse vernielingen aangericht, als vergelding en om de geallieerden bij hun opmars te hinderen. In Rotterdam werd door 'Sprengkommandos' alles opgeblazen wat er nog over was van de haven: kades, kranen, loodsen. Ook een deel van de havenwijk Katendrecht werd daarbij vernield. Duizenden Katendrechters moesten hun huizen verlaten. Ook in de Amsterdamse haven vonden verwoestingen plaats: 'de ontploffingen dreunden over de stad' (Kroniek van Amsterdam, 21-22 september 1944).
Begin december 1944 waren twee miljoen Nederlanders bevrijd, namelijk de bewoners van de gebieden ten zuiden van de grote rivieren en ten westen van de Maas. Het nog bezette deel van Limburg, met Roermond en Venlo, zou pas begin maart 1945 worden bevrijd. In Zeeland was Schouwen nog bezet. Nijmegen (Gelderland) was bevrijd, maar het bleef een 'frontstad'. Noord-Brabant was helemaal bevrijd, met uitzondering van een Duits bruggenhoofd bij Capelse Veer (aan de Bergse Maas, ten noordwesten van Waalwijk).
Dat bruggenhoofd bij Capelse Veer was door de Duitsers gevestigd met het oog op een door Hitler geplande verrassingsaanval op Antwerpen. De Scheldestad was inmiddels een belangrijke geallieerde basis geworden. De Duitse aanval mislukte, ondanks het element van verrassing. Tanks en manschappen werden in de besneeuwde Ardennen door Amerikanen en Britten uitgeschakeld. In dit 'Ardennen-offensief' (16 december 1944 - 12 januari 1945), verbruikte Hitler zo ongeveer zijn laatste reserves. Maar het bruggenhoofd bij Capelse Veer werd pas eind januari 1945 van de kaart geveegd, na herhaalde geallieerde pogingen.
Duitsland werd onophoudelijk gebombardeerd. Maar ook op Nederland werden vanaf het voorjaar 1944 talrijke grote en kleine luchtaanvallen uitgevoerd. Geallieerde jachtvliegtuigen beschoten in duikvlucht auto's, fietsers, paard en wagens, trams op de lijn Amsterdam-Haarlem-Zandvoort enzovoort. Ook treinen waren doelwit. Overigens hield in de herfst van 1944 het meeste openbaar vervoer ermee op.
Op 17 september 1944 begon in opdracht van 'Londen' de Spoorwegstaking in. Het NS-personeel zat tot de bevrijding ondergedoken. Er reden er alleen nog Duitse militaire treinen. Het front lag nu dwars door Nederland. De bevolking van bezet gebied (zeven miljoen mensen) kreeg te maken met schaarste, honger, kou, terreur en onzekerheid.
Op 30 maart 1945 begonnen de Canadezen met de bevrijding van Oost- en Noord-Nederland. Op 1 april werd Enschede bevrijd, 13 april Assen, 15 april Groningen (na een hevige slag om de binnenstad) en 1 mei Delfzijl. Op het waddeneiland Schiermonnikoog deed zich een merkwaardige situatie voor, die tot 9 mei zou voortduren. Het Scholtenshuis in Groningen was een van de centra geweest van de Duitse bezettingsmacht.
Na 15 april waren de fanatieke, verbitterde nazi's uit Groningen uitgeweken naar Schiermonnikoog. Daar hielden ze zich verder koest, niet uit overtuiging, maar onder dwang van de plaatselijke Duitse commandant. Deze had besloten dat wat hem betrof de oorlog voorbij was.
Op het waddeneiland Texel werd het in april nog wel compleet oorlog, de zogeheten 'Russenoorlog'. Op Texel bevonden zich Georgische hulptroepen van de Duitsers, en ook een Duitse bezettingsmacht. Die Georgiërs waren eigenlijk krijgsgevangenen, die in Duitse dienst waren getreden. Ze kwamen op 6 april 1945 in opstand. De Duitsers verloren eerst, maar voerden versterkingen aan. Op 22 april was de opstand gebroken. Pas op 20 mei 1945 maakten de Canadezen een einde aan de Duitse bezetting van Texel.
5 Mei 1945 geldt als de datum waarop Nederland werd bevrijd: Bevrijdingsdag. Het was de dag waarop generaal Blaskowitz de overgave van de Duitse bezettingsmacht kwam aanbieden aan de Canadese generaal Foulkes, in Foulkes' hoofdkwartier in Wageningen. De overgave werd op 6 mei officieel getekend. West-Nederland werd het laatst bevrijd: Rotterdam op 6 mei, Den Haag op 8 mei, Amsterdam eveneens pas op 8 mei.
